Cách sử dụng phèn xanh trong ao nuôi tôm đúng cách

Phèn xanh là một trong những chất tự nhiên phổ biến nhất được dùng trong nuôi trồng thủy sản. Đặc biệt, phèn xanh được dụng để kiểm soát và ngăn chặn sự phát triển của vi khuẩn, tảo gây bệnh. 

Tuy nhiên, để sử dụng phèn xanh hiệu quả và đảm bảo an toàn cho vật nuôi, bà con cần phải biết cách dụng chúng đúng cách. 

Bài viết này, tham chiếu một số nghiên cứu và thảo luận cách sử dụng phèn xanh vào nuôi trồng thủy sản một cách thận trọng, đúng cách để đảm bảo sức khỏe cho vật nuôi cũng như các phương pháp giải độc ao bị nhiễm phèn xanh, góp phần gìn giữ môi trường, phát triển bền vững.

1. Phèn xanh là gì? 

Đồng sunfat (CuSO4.5H2O) là một hợp chất muối vô cơ với công thức hóa học CuSO4.5H2O. Nó còn được gọi là đồng sunfat ngậm 5 nước, phèn xanh, hoặc đá xanh. Hợp chất này tồn tại dưới dạng tinh thể màu xanh lam tươi sáng, tan tốt trong nước. Khi đun nóng, nó mất dần nước và chuyển sang dạng khan màu trắng (CuSO4).

2. Vai trò Sulfat đồng (CuSO₄.5H₂O)

Phèn xanh trong diệt tảo

• Quản lý mật độ tảo trong ao thích hợp là một vấn đề kỹ thuật rất quan trọng. Khi tảo  phát triển quá mạnh, người nuôi thường nghĩ tới biện pháp ngắn nhất và nhanh nhất là diệt tảo. 
• Tuy nhiên, ta cần phải thấy rằng, tảo muốn phát triển thì cần phải có dinh dưỡng và ánh sáng. Do đó giảm dinh dưỡng trong nước bằng biện pháp cắt nguồn dinh dưỡng để hạn chế tảo phát triển quá mức là giải pháp thuận tự nhiên và hiệu quả.
• Tuy vậy, dùng hóa chất để diệt tảo vẫn là một biện pháp cuối cùng khi những biện pháp áp dụng vẫn không kiểm soát được tảo.

Hình 1.1: Tảo sợi phát triển trên ao nuôi

• Ô nhiễm môi trường nước nghiêm trọng tại các thủy vực NTTS, nguyên nhân do hàm lượng tăng quá cao của P và N tổng số làm các loài tảo độc đặc biệt như tảo xanh, Lam, tảo Mắt, tảo Giáp bùng phát.
• Việc xử lý tảo xanh không phải luôn dễ dàng, một phần vì quần thể tảo vô cùng đa dạng, thứ hai như các sinh vật khác sức đề kháng của chúng tăng dần, thứ ba nhiều loài tảo tự nhiên có sức đề kháng mãnh liệt, cuối cùng liều lượng xử lý phải đảm bảo an toàn cho vật nuôi. 
• Đó là lý do phèn xanh, Đồng và các Phức Đồng được ưa chuộng khắp nơi do có khả năng xử lý tảo hiệu quả cao với nồng độ thấp.

Hình 1.2: Tảo Lam phát triển ở  ao nuôi

Tác dụng của phèn xanh với NTTS

• CuSO₄. 5H₂O là phân tử có chứa ion Cu²⁺ làm ức chế quá trình quang hợp và sự phát triển của tế bào đảm nhận các quá trình quang hợp, hô hấp, tổng hợp chlorophyll và phân chia tế bào của thực vật.
• Phèn xanh (CuSO₄. 5H₂O) được dùng rộng rãi ở nhiều nước để kiểm soát tảo xanh, tảo lam và tảo sợi thân lớn, trị bệnh và ký sinh trùng ở ao nuôi. Hàm lượng phèn xanh có thể sử dụng phụ thuộc vào loại tảo và các yếu tố trong nước tại thời điểm tiến hành.

- Theo tiêu chuẩn của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Mỹ, đối với đồng ở mức 1,3 mg/l sẽ giết chết nhiều loài sinh vật, đặc biệt là tôm và cá. Phèn xanh thường tác dụng nhanh do sự phóng thích Cu²⁺, ngoài diệt tảo người nuôi thường dùng rộng rãi để sát khuẩn, nấm và ký sinh trùng. Dùng diệt ốc đinh và 2 mảnh vỏ như diệt hến bằng phèn xanh, chem chép, hào chỉ…do chi phí thấp nên thường bị lạm dụng xài quá liều cho phép (một số nơi sử dụng tới 5-25ppm). Từ đó gây ảnh hưởng đáng kể như:

• Gây mất tảo, khó gây màu nước và tôm thả không đạt, bị chết sau thả giống.
• Đồng sulfat gây độc cho thủy sinh vật, điều này có thể gây nhiễm độc trên tôm, làm nó chậm lớn, trường hợp nhiễm nặng gây tổn thương gan tụy và chết.
• Phèn xanh (Đồng sulfat) tồn tại trong ao lâu dài và không tự hủy sinh học và có thể làm đất bị cằn cỗi vì phèn xanh tiêu diệt vi sinh vật có lợi ở trong môi trường đất.

Hình 1.3: Nước trong, mất tảo khi dùng phèn xanh CuSO4 quá liều

tác dụng của đồng sunfat đối với vật nuôi trồng khi dùng quá liều

3. Cơ chế, đặc tính tác dụng của phèn xanh 

Phèn xanh tan trong nước, diệt tảo, ký sinh trùng

• Phèn xanh là một dạng muối đồng ngậm nước (CuSO₄.5H₂O), ở dạng tinh thể có màu xanh, không mùi. Được bắt đầu đưa vào xử lý rong tảo và trị bệnh ký sinh trùng trên động vật thủy sản vào những năm 1950.
• Khi đưa phèn xanh vào nước chúng sẽ phân ly thành ion Cu²⁺ và SO₄^2-. Cu²⁺ không bị thủy phân nên độc đối với tảo, ký sinh trùng và vật nuôi cho đến khi bị loại thải ra khỏi môi trường nước do hấp thụ bởi bùn đáy ao, kết tủa với các hợp chất vô cơ trong môi trường kiềm hoặc tạo phức với các hợp chất hữu cơ trong môi trường acid (EPA, 1985). 
• Sử dụng phèn xanh ở ao nuôi có pH và độ kiềm cao, Cu²⁺ sẽ nhanh chóng phản ứng với các ion như CO₃^2-, HCO₃^– và OH^– tạo thành dạng không hòa tan và sẽ mất tác dụng. Mạt khác, ở ao nuôi có pH và độ kiềm thấp, Cu²⁺ sẽ tồn tại thời gian dài, làm tăng độc tính đối với tảo, ký sinh trùng và cả tôm cá nuôi.

Hình 2.1: Tinh thể đồng sulfat (phèn xanh) trên thị trường

Các dạng hợp chất của đồng tồn tại trong môi trường nước

- Trong môi trường có độ kiềm cao, CuCO₃, CuCO₃H^–, CuOH^–, Cu(OH)₂ và Cu2(OH)^2- được hình thành do đó làm giảm tính độc của phèn xanh CuSO₄. Ở nước tự nhiên, phần trăm của các hợp chất đồng như sau: (ACP, 1999)

• 0.01% to 0.1% dạng ion tự do (Cu²⁺•6[H₂O])
• 1% to 10% dạng vô cơ [CuCO₃, Cu(OH)₂], CuOH^–, CuCO₃H^–
• 30% to 99% tạo phức với các chất keo hữu cơ (Cu-humic acid).
• 25% to 99% kết hợp với vật chất lơ lửng trong nước

- Theo một số nghiên cứu cho thấy khi sử dụng phèn xanh thì bùn đáy sẽ hấp thụ Cu2+ nhanh. Môi trường có pH thấp, Cu2+ ở bùn đáy ao sẽ hòa tan vào trong nước và có thể lên đến 2,000 mg/L (Nelson et al., 1969; Teggins và Slinn,1985). Trong những ao nuôi sâu, khi dùng sulfate đồng, 95% lượng Cu2+ sẽ hòa tan ở tầng mặt cho đến độ sâu 1,75 m, sau đó Cu2+ sẽ hòa tan đến tầng đáy trong vòng 24 giờ sau xử lý (Masuda và Boyd, 1993).

- Trong môi trường, Cu2+ sẽ bị vô hiệu hóa bởi sự hình thành phức với những tác nhân tạo phức trong môi trường như là các amino acid, polypeptide, các hợp chất humic, alcohol, urê,… Các hợp chất humic (acid humic và acid fulvic) ở hàm lượng 1,0 đến 2,0 mg/L sẽ làm giảm hoạt tính của Cu2+ đối với thủy sinh vật. 

- Các dạng của đồng bao gồm Cu²⁺, CuOH⁺, Cu2(OH)₂²⁺, Cu(OH)₂, các dạng như CuCO₃, malachite [Cu₂CO₃(OH)₂] và cuprite [Cu₂(O)] cũng có khả năng gây độc. Cu²⁺ trong nước không tự hủy bởi các tác nhân vật lý hay sinh học. Tuy nhiên, khi bón vôi sẽ cung cấp OH^–, CO₃^2-, HCO₃^– thì Cu²⁺ sẽ hình thành ở dạng phức chất [CuCO₃ Cu(OH)₂] và nấm, thực vật, vi sinh vật sẽ hấp thụ chúng. Bên cạnh đó, H₂S sẽ phản ứng các ion Cu²⁺ để tạo ra CuS, Cu₂S, CuFeS₂ kết tủa ra khỏi dịch đất.

4. Ảnh hưởng các hợp chất đồng lên thủy sinh vật

4.1 Ảnh hưởng phèn xanh đến tảo

• Nguyên lý tác dụng ion Cu²⁺ là ức chế quá trình quang hợp và sự phát triển của tế bào. Tảo trong môi trường sẽ bị ảnh hưởng khi hàm lượng Cu2+ gây độc trong nước dao động từ 0,001~4,0 mg/L. 
• Rất nhiều loài tảo sẽ bị ảnh hưởng ở nồng độ 0,06 mg/L kể cả các loài thuộc ngành tảo lam. 
• Một số loài rất nhạy với sulfate đồng và chelate bao gồm: Spirulina platensis, Scenedesmus sp. (tảo lục), Skeletonema costatum và Nitzschia closterium (tảo khuê) và một số loài tảo nước lợ mặn khác như Gymnodinium splendens, Scrippsiella faroense, Thalassiosira pseudonana, và Asterionella japonica. 
• Các chelate đồng có thể tiêu diệt một số tảo lam như là Anabaena spiroides và Microcystis aeruginosa, tảo lục (Spirogyra sp.) và tảo khuê (Peridinium inconspicuum) ở nồng độ 0,05~0,2 mg/L Cu²⁺ sau 3 ngày.

4.2 Công dụng phèn xanh trong nuôi trồng động vật phiêu sinh và động vật đáy

• LC50 48 giờ dao động từ 0,01~9,0 mg/L Cu2+ đối với giáp xác là 0,039-2,6 mg/L Cu2+ đối với nhuyễn thể (Harrison, 1985). 
• Nhóm giáp xác râu ngành Daphnia, LC50 48 giờ là 68~87 µg/L (Harrison, 1986). Nồng độ 0,028 mg/L Cu²⁺ sẽ ức chế sự phát triển ở một số loài ốc như Physa integra, Campeloma decisum.

4.3 Tác hại phèn xanh trong nuôi tôm cá

Hình 4.1: tác hại của đồng sunfat, tôm còi cọc chậm lớn và teo gan khi ao nhiễm CuSO4 nặng

Hình 4.2: Tác hại đồng sunfat, vật nuôi còi cọc chậm lớn và teo gan khi ao nhiễm phèn xanh CuSO4 nặng

• Trên tôm sú Penaeus monodon giống, nồng độ LC50 96 giờ là 3,13 và 7,73 mg/L trong môi trường nước mặn 15‰ và 25‰ tương ứng. 
• Tôm được nuôi trong môi trường có hàm lượng Cu²⁺ là 0,9 mg/L làm nó bị giảm tăng trưởng. Ở nồng độ 5,0 mg/L Cu²⁺ tôm sẽ ngừng ăn (Chen và Lin 2001). 
• Đối với thẻ chân trắng Litopenaeus vannamei, ở nồng độ 1 mg/L Cu2+ sẽ làm suy giảm miễn dịch của thẻ chân trắng trong 24 giờ và gia tăng tính mẫn cảm đối với nhóm vi khuẩn Vibrio (Yeh et al., 2004).
• Trên cá da trơn Ictalurus punctatus, 100% cá sẽ chết khi dùng phèn xanh sulfat đồng ở liều 7,2 mg/L Cu2+ (Wurts và Perschbacher, 1994; Perschbacher và Wurts, 1999).

Phèn xanh có độc không?

5. Một số điểm đặc biệt lưu ý khi sử dụng phèn xanh đồng sulfat trong ao nuôi

• Trước khi dụng phèn xanh bất kỳ ở hình thức nào, người nuôi cần đo tổng độ kiềm trong nước vì độc tính của đồng ảnh hưởng đến vật nuôi tăng khi tổng độ kiềm giảm.
• Mức độ an toàn sử dụng phèn xanh đồng CuSO4.5H2O ở các ao nuôi trồng thủy sản là 0,01 lần trong tổng kiềm. Nếu độ kiềm là 100 mg/lít, mức dùng phèn xanh an toàn tối đa là 1 mg/lít, hoặc khoảng 0,25 mg/lít. Nếu tổng độ kiềm dưới 50 ppm, các chuyên gia khuyến cáo không nên xử lý đồng vì có nguy cơ cao giết chết tôm. Và trong trường hợp độ kiềm lớn hơn 250 ppm, không dng liều lớn hơn 2,5 ppm phèn xanh.
• Nên pha loãng phèn xanh càng nhiều càng tốt và chú ý kỹ khi cho xuống ao, tránh việc tạo ra các khu vực có nồng độ cao hơn, thường được gọi là "điểm nóng".
• Khi xử lý tảo, phương pháp điều trị bằng phèn xanh, hợp chất đồng có thể làm cho hàm lượng oxy giảm, dẫn đến chết tôm. Tảo là một nguồn sản xuất oxy chính và loại bỏ nó tức là loại bỏ nguồn oxy. Ngoài ra, oxy sẽ được tiêu thụ khi tảo phân hủy. Vì vậy, nếu trong trường hợp diệt tảo thì cần xử lý các liều nhỏ hơn theo thời gian hoặc tăng cường bổ sung oxy bằng cách sục khí khẩn cấp.
• Phèn xanh có dạng rắn, có thể tạo bụi nguy hiểm do quá trình vận chuyển, sử dụng. Ngoài ra, phèn xanh tồn tại ao lâu dài và không tự hủy sinh học dẫn đến có thể làm đáy ao bị nghèo dinh dưỡng do tiêu diệt các vi sinh vật có lợi trong môi trường ao nuôi.
• Chỉ dùng phèn xanh cho ao khi thật cần thiết, không nên lạm dụng xài quá liều. Không nên dùng khi thời tiết âm u, mưa to vì khả năng có thể gây tràn bờ. Không nên tháo nước từ các ao trong ít nhất 72 giờ sau khi sử dụng đồng.
• Khi sử dụng phèn xanh trong thủy sản cần phải tính toán liều dùng chính xác không để dư lượng trong ao. Bởi lẽ, nếu lượng phèn xanh tồn tại quá lâu ở môi trường nước sẽ không thể tự hủy sinh học khiến đất bị cằn cỗi, gây độc cho tôm, kiến tôm chậm lớn.
• Do đó thực tế cần một hợp chất đồng thay thế đồng vô cơ, diệt tảo cực mạnh, nhưng không bị mất hoạt tính bởi pH cao trong vuông nuôi cũng như hàm lượng cacbonat và chất hữu cơ hòa tan là rất cần thiết. Từ yêu cầu đó các nhà khoa học Mỹ đã nghiên cứu dùng Phức Đồng Hữu Cơ TEA (Triethanolamine), hoạt động tốt ở pH 7-10, có cấu trúc bảo vệ cho phép không phản ứng kết tủa với nhóm OH-, cacbonat hay các chất hữu cơ hòa tan, đồng thời hoạt tính của Phức chất này bền vững trong nước và an toàn với vật nuôi hơn.
  • Chelate đồng có hiệu quả lâu hơn sulfat đồng vì tồn tại lơ lửng trong cột nước lâu hơn.
  • Chelate đồng ít độc đối với thủy sinh vật hơn sulfat đồng vì chúng phóng thích Cu2+ chậm hơn và hoạt động hiệu quả tốt hơn trong môi trường có độ kiềm cao.

 Âu Mỹ (AEC) bảo lưu QTG

Ghi rõ nguồn aumyaec.com khi đăng lại thông tin này.

Mời bà con xem qua cảm nhận của khách hàng về sản phẩm ZAM giải độc nước nhiễm độc, thuốc trừ sâu, nhiễm phèn xanh nặng:

Cảm nhận của khách hàng về sản phẩm giải độc nước ZAM